اهمّیت و فواید تفکّر نقّادانه

پیش از این، در یادداشتی به تعریف تفکّر نقّادانه پرداختیم. در این یادداشت به این می‌پردازیم که پرورش تفکّر نقّادانه چه اهمّیتی دارد و چه فوایدی را به دنبال خواهد داشت.

به طور کلّی، تفکّر نقّادانه فوایدی برای همه‌ی افراد در همه‌ی سنین دارد و کودکان نیز از این امر مستثنی نیستند، بنابراین اشاره به اهمّیت و فواید تفکّر نقّادانه در واقع اشاره به اهمّیت و فواید تفکّر نقّادانه برای کودکان نیز است.

اینک می‌توانید با تعدادی از این موارد آشنا شوید:

• تشویقِ کنجکاوی: کنجکاوی به ما کمک می‌کند درک عمیق‌تری، نه فقط از جهان پیرامون‌مان که تجربه‌اش می‌کنیم، بلکه از اموری به دست آوریم که بر محیط پیرامون ما تأثیر می‌گذارند. کسانی که تفکّر نقّادانه دارند در مورد دامنه‌ی وسیعی از موضوعات کنجکاوی نشان می‌دهند. آن‌ها در مورد جهان، مردم، فرهنگ‌ها و باورها و دیدگاه‌های مختلف پرسش‌گری می‌کنند. واین امر موجب می‌شود در طول عمر خود همواره یک یادگیرنده باقی بمانند و هرگز به دانسته‌های خود اکتفا نکنند.

متفکّرانِ نقّاد همواره سوالاتی از این قبیل می‌پرسند:

• چه اتّفاقی افتاده است؟ من دقیقاً چه می‌بینم؟
• چرا این امر مهم است؟ این موضوع بر چه کسانی تأثیرگذار خواهد بود؟
• من چه چیزی را از قلم انداخته و در نظر نگرفته‌ام؟ چرا این امور اهمیت دارند؟
• ان خبر از کجا رسیده است؟ من از کجا می‌توانم به آن اعتماد کنم؟
• چه چیزهای دیگری را می‌توانم در مورد این موضوع در نظر بگیرم؟
• چه می‌شد اگر … ؟
• چرا آنگونه نباشد که … ؟

متفکّرانِ نقّاد هرگز چیزی را از ظاهر آن قضاوت نمی‌کنند. آن‌ها دائم سؤال می‌پرسند و عاشق این هستند که یک موضوع را از همه‌ی ابعاد بررسی کنند و از هر نوع اطّلاعاتی که به فهم مسأله کمک می‌کند استفاده کنند.

• تقویتِ خلّاقیت: تفکّر نقّادانه صرفاً محدود به دریافت اطّلاعات نیست، بلکه لازم است این اطّلاعات تحلیل شوند و درباره‌ی آن‌ها قضاوت شود، و این امری است که نیازمند خلّاقیت و پرسش‌گری است. فرد خلّاق همواره می‌پرسد:
• اگر این طور نباشد چه؟
• آیا نمی‌تواند طور دیگری باشد؟

مثلاً وقتی مطرح می‌شود که افزایش ازدواج‌های  ناموفّق در نسل جدید علّت افزایش طلاق در این نسل است، کسی که تفکّر نقّادانه دارد به این فکر می‌کند که چه عوامل دیگری ممکن است علّت افزایش طلاق باشند. مثلاً می‌پرسد آیا علّت این امر نمی‌تواند این باشد که زن‌ها در نسل جدید بیشتر از نسل قبلی استقلال مالی دارند و این استقلال مالی به آن‌ها اجازه می‌دهد که طلاق بگیرند، در صورتی که زنان نسل قبل چون استقلال مالی نداشتند از جدایی می‌ترسیدند.

• بهبود مهارت حلّ مسأله: کسانی که دارای تفکّر نقّادانه هستند رفته رفته مسائل را بهتر حل خواهند کرد. اینشتین گفته است که “موضوع این نیست که من خیلی باهوش هستم، موضوع این است که من مدّت طولانی‌تری درگیر مسأله‌ها می‌مانم”. و جالب اینکه او همچنین گفته است “وقتی یک ساعت به من فرصت دهند که مسأله‌ای را حل کنم، فقط 5 دقیقه را به ارائه‌ی راه‌حل اختصاص می‌دهم و 55 دقیقه را صرف تعریف و چگونگی روی‌کردن به مسأله می‌کنم”. این روش نیازمند این است که فرد صبور باشد و مسأله و اجزای مختلف آن را به دقّت بررسی و تحلیل کند و این دقیقاً همان کاری است که تفکّر نقّادانه انجام می‌دهد. بنابراین، تفکّر نقّادانه بنیان لازم برای مهارت حلّ مسأله را فراهم می‌کند.

کودکان امروز در آینده نقشی مهم در اجتماع دارند و در شغل‌های پراهمّیت قرار می‌گیرند و بنابراین با مسائل پیچیده درگیر خواهند بود و نیاز به مهرت حلّ مسأله خواهند داشت، و تقویت تفکّر نقّادانه در آن‌ها منجر به این می‌شود که مسائل آینده را به خوبی حل کنند.

• چندوجهی بودنِ تفکّر نقّادانه: تفکّر نقّادانه از این جهت چندوجهی است که دامنه‌ی وسیعی از استعدادهای شناختی و توانایی‌های ذهنی را ترکیب می‌کند. بنابراین ‌تقویت تفکّر نقّادانه به معنی تقویت همه‌ی آن استعدادها و توانایی‌ها است و در نتیجه فرد در هر کاری که نیازمند آن استعدادها و توانایی‌ها باشد بهتر عمل خواهد کرد. برخی از این توانایی‌ها:
• مهارت استدلال کردن
• تفکّر تحلیلی
• مهارت ارزیابی کردن
• تفکّر منطقی
• مهارت سازماندهی و برنامه‌ریزی
• مهارت‌های زبانی
• مهارت‌های مشاهده‌ای
• گشوده بودن
• مهارت پرسش‌گری
• مهارت تصمیم‌گیری

می‌توان این لیست را طولانی‌تر کرد، امّا همین تعداد هم به ما نشان می‌دهند که تقویت تفکّر نقّادانه می‌تواند تا چه میزان ذهن ما را از جهات مختلف توانمندتر سازد و این امکان را به ما دهد که از این توانایی‌ها در ابعاد مختلف زندگی خود بهره‌مند شویم.

• پرورش استقلال: یکی از اهداف مهمّ آموزش و پرورش این است که دانش‌آموزان بیاموزند که به طور مستقل فکر کنند. و زمانی که آن‌ها بتوانند مستقل فکر کنند، می‌توانند در جنبه‌های دیگر زندگی نیز به دیگران وابسته نباشند. برای اینکه افراد مستقل باشند، لازم است که بتوانند، بر اساس تجارت شخصی و مشاهدات خود، به دنیای پیرامون‌شان معنی دهند و تصمیمات مطّلعانه و صحیحی بگیرند. هم مشاهده‌ی دقیق و هم تصمیم‌گیری بهتر از فواید تفکّر نقّادانه است. از طرف دیگر، فرد برای اینکه مستقل باشد باید نترسد که اشتباه کند و از این اشتباهات درس بگیرد و خود را اصلاح کند. فرایند بررسی اشتباهات و تحلیل این وضعیت و فهم اشکالات فرد در تلاش‌های قبلی نیازمند تفکّر نقّادانه است. پس تفکّر نقّادانه موجب می‌شود که اعتماد‌به‌نفس فرد افزایش یابد و از اشتباهات خود درس بگیرند و زندگی فعّالی داشته باشند.

• رهایی از سرگشتگی اطّلاعاتی: امروزه ما در عصری زندگی می‌کنیم که تحت بمباران اطلاعاتی هستیم. رسانه‌های مختلف در مورد هر اتفاق یا موضوعی سیلی از اطلاعات متنوّع را به سوی ما روانه می‌کنند. ما در باب هر مسأله یا موضوعی شنونده‌ی نظرات و ایده‌های بسیار متعدّد و متنوّع هستیم. تفکّر نقّادانه به ما کمک می‌کند که این اطّلاعات را ارزیابی کرده و اطّلاعات بی‌اساس و مشکوک را، که میزان آن‌ها بسیار زیاد است، دور بریزیم و کنار بگذاریم. اگر نتوانیم اطّلاعات فراوانی را که دریافت می‌کنیم از یک فیلتر عبور دهیم و آن‌هایی را که قابل اتّکا هستند گزینش نکنیم، در هر موضوعی با نظرات مختلف درگیر می‌شویم و نمی‌دانیم که کدام نظر درست است و در میا همه‌ی این اطّاعات و نظرات مختلف سرگشته خواهیم شد. بنابراین تفکّر نقّادانه ما را قادر می‌سازد که با ارزیابی اطّلاعات مختلف از ای سرگشتگی خلاص شویم و بتوانیم در موضوعات مختلف موضع خود را، البته به نحو معقول، منطقی و مبتنی بر شواهد، مشخص کنیم.

• دامنه-عام بودنِ تفکّر نقّادانه: دامنه-عام بودنِ تفکّر نقّادانه یعنی کاربرد تفکّر نقّادانه محدود به زمینه‌های خاص نیست. مثلاً اینگونه نیست که بگوییم تفکّر نقّادانه در یادگیری علمی یا فعّالیت‌های مهندسی کاربرد دارد ولی در پزشکی و فعّالیت‌های اقتصادی کاربرد ندارد. بنابراین، تفکّر نقّادانه مهارتی نیست که صرفاً برای تحصیل و دانشگاه مفید باشد. تفکّر نقّادانه مهارتی است که در تمام جنبه‌های زندگی به ما کمک می‌کند؛ از آشپزی گرفته تا بررسی اخبار تلویزیون، تا حل مشکلات کاری و خانودگی و ارتباطی و … .

احمد لطفی- کارشناسی ارشد علوم شناختی