چرا پرورش تفکر نقادانه در کودکان مهم است؟

آیا دوست دارید تا حدود زیادی خیالتان از بابت تصمیم‌گیری‌های آینده فرزندتان و نحوه‌ی مواجهه او با بمباران اخبار و اطلاعات دنیای امروز آسوده باشد؟ او را به ابزار تفکر نقادانه مجهز کنید. از طریق این مهارت است که فرد می‌تواند به تصفیه اطلاعات دریافتی بپردازد. اگر می‌خواهید فرزندتان در بزرگسالی مهارت تفکر نقادانه را مبنای تصمیمات و انتخاب‌هایش قرار دهد، از همین حالا دست‌به‌کار شوید. تصور کنید برای فکر کردن، عضله‌ای در مغز وجود دارد که لازم است با تمرین و به کار گرفتن مداوم، تقویت شود تا در زندگی روزمره و به‌ویژه بزنگاه‌های مهم زندگی به خوبی نقش خود را ایفا کند. ما به عنوان والد برای پرورش این عضله چه قدم‌هایی می‌توانیم برداریم؟ در ادامه مطلب به نکات مهمی دراین‌باره اشاره می‌کنیم. با ما همراه باشید.

تعریف تفکّر نقّادانه

تفکر نقادانه مجموعه‌ای از مهارت‌ها و توانمندیهای زیر است:

1. تعریف مسئله
2. ارائه‌ی فرضیه‌های مختلف
3. تجزیه و تحلیل و استدلال کردن درباره ایده‌های مختلف
4. ارائه راه‌حل‌های ممکن
5. ارزیابی آن‌ها با استفاده از استدلال منطقی

تفکر نقادانه به معنای توانایی بررسی و بازنگری دقیق دانش یا اطلاعات ارائه شده است. فردی که از تفکر نقادانه بهره می‌برد، هنگامی‌که با اطلاعاتی مواجه می‌شود به جای پذیرفتن بی‌چون و چرا، آن اطلاعات را مورد واکاوی و بررسی قرار می‌دهد. او برای پذیرفتن یک مطلب نیاز به دلایل محکم دارد.

متفکّر نقّاد همواره سوالاتی از این قبیل می‌پرسد:

• چه اتّفاقی افتاده است؟ من دقیقاً چه می‌بینم؟
• چرا این امر مهم است؟ این موضوع بر چه کسانی تأثیرگذار خواهد بود؟
• من چه چیزی را از قلم انداخته‌ام و در نظر نگرفته‌ام؟ چرا این امور اهمیت دارند؟
• این خبر از کجا رسیده است؟ من از کجا می‌توانم به آن اعتماد کنم؟
• چه چیزهای دیگری را می‌توانم در مورد این موضوع در نظر بگیرم؟
• چه می‌شد اگر … ؟
• چرا آنگونه نباشد که … ؟

اهمّیت تفکّر نقّادانه برای کودکان

تفکر نقادانه در دنیای امروز اهمیت بیشتری پیدا کرده است. با وجود آنکه عمدتا شبکه‌های اجتماعی منابع قابل اعتمادی برای دریافت اخبار و اطلاعات نیستند، به‌جهت دسترسی آسان و سرعت بالا در انتشار اخبار، جایگاه ویژه‌ای در این زمینه پیدا کرده‌اند. متاسفانه دیدن عباراتی چون “گفته می‌شود”، “شنیده‌ها حاکی از آن است”و “بر اساس اخبار منتشر شده” اعتبار اخبار دریافتی را برای بسیاری از مردم زیرسوال نمی‌برد. وقتی فرد با مهارت تفکر نقادانه آشنا نباشد، هنگام مواجهه با مسائل پیچیده و چندوجهی، اخبار ساده‌سازی شده و نادرست رسانه‌ها را می‌پذیرد. با استفاده از تفکر نقادانه اشتباهات ناشی از غلبه احساسات و افکار غیر منطقی، پیش داوری و تعصب به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

واقعیت آن است که آموزش این مهارت با فعالیت‌های تعریف شده و روند آموزشی مدرسه‌ها تا حدود زیادی مغایرت دارد. در مدرسه دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که گفته‌های معلم و کتاب‌های درسی را تکرار کنند و بیشتر از آن که بچه‌ها فکر کردن را بیاموزند؛ درگیر تمرین و تکرار، حفظ محتواهای آموزشی و انجام تکالیف درسی برای مرور آن‌ها می‌شوند و در عمل بچه‌ها از فکر کردن، سوال پرسیدن و تلاش برای پیدا کردن جواب‌ سوال‌های خود فاصله می‌گیرند. در مدرسه به بچه‌ها آموزش داده می‌شود که چطور مسیر مشخص از پیش تعیین شده‌ای را طی کنند تا به پاسخ مورد نظر دست یابند. بنابراین، این وظیفه‌ی ما والدین است که:

• در زندگی روزمره ذهن کودک خود را برای پرسشگری درباره دنیای پیرامون آماده کنیم؛
• او را در معرض کشف و کاوشگری قرار دهیم؛
• از او درباره هر آنچه می‌تواند کنجکاوی را در او بیدار کند سوال بپرسیم؛
• سوال پرسیدن او را ارزشمند جلوه دهیم و او را برای پیدا کردن جواب هدایت کنیم؛
• دلیل خواسته‌هایمان را به او توضیح دهیم و از او نخواهیم که بی‌چون‌و‌چرا هر خواسته‌ای را بپذیرد.

درست است که تفکّر نقّادانه تا قبل از بزرگسالی به طور کامل رشد نمی‌کند و پرورش نمی‌یابد، اما بنیان‌های خوب فکر کردن در کودکی ایجاد می‌شوند.

فواید مهارت تفکر نقادانه

• تشویقِ کنجکاوی: کنجکاوی به ما کمک می‌کند درک عمیق‌تری از جهان پیرامون‌مان به‌دست‌آوریم. کسانی که تفکّر نقّادانه دارند، در مورد دامنه‌ی وسیعی از موضوعات کنجکاوی نشان می‌دهند. آن‌ها در مورد جهان، مردم، فرهنگ‌ها و باورهای مختلف پرسش‌گری می‌کنند. این امر موجب می‌شود در طول عمر خود همواره یک یادگیرنده باقی بمانند و هرگز به دانسته‌های خود اکتفا نکنند.

  

• تقویتِ خلّاقیت: تفکّر نقّادانه صرفاً محدود به دریافت اطّلاعات نیست، بلکه لازم است این اطّلاعات تحلیل شوند و درباره‌ی آن‌ها قضاوت شود. این امری است که نیازمند خلّاقیت و پرسش‌گری است. فرد خلّاق همواره می‌پرسد: اگر مسئله این‌طور نباشد چه؟ آیا نمی‌تواند جور دیگری باشد؟
  برای مطالعه مقاله درباره خلاقیت و تفکر خلاق اینجا کلیک کنید. 
• بهبود مهارت حلّ مسأله: کسانی که دارای تفکّر نقّادانه هستند رفته رفته مسائل را بهتر حل خواهند کرد. این گفته اینشتین است که “وقتی یک ساعت به من فرصت دهند تا مسأله‌ای را حل کنم؛ فقط 5 دقیقه را به ارائه‌ی راه‌حل اختصاص می‌دهم و 55 دقیقه را صرف تعریف و چگونگی روی‌کردن به مسأله می‌کنم”. این روش نیازمند این است که فرد صبور باشد و مسأله و اجزای مختلف آن را به دقّت بررسی و تحلیل کند و این دقیقاً همان کاری است که تفکّر نقّادانه انجام می‌دهد. بنابراین، تفکّر نقّادانه بنیان لازم برای مهارت حلّ مسأله را فراهم می‌کند.
• چندوجهی بودنِ تفکّر نقّادانه: تفکّر نقّادانه از این جهت چندوجهی است که دامنه‌ی وسیعی از استعدادهای شناختی و توانایی‌های ذهنی را ترکیب می‌کند. بنابراین ‌تقویت تفکّر نقّادانه به معنی تقویت همه‌ی آن استعدادها و توانایی‌ها است و در نتیجه فرد در هر کاری که نیازمند آن استعدادها و توانایی‌ها باشد بهتر عمل خواهد کرد. برخی از این توانایی‌ها عبارت اند از: مهارت استدلال کردن، تفکّر تحلیلی، مهارت ارزیابی کردن، تفکّر منطقی، مهارت سازماندهی و برنامه‌ریزی، مهارت‌های مشاهده‌ای، مهارت پرسش‌گری و مهارت تصمیم‌گیری.
• پرورش استقلال: برای اینکه فرد مستقل باشد، لازم است بتواند بر اساس مشاهدات و ارزیابی خود نسبت به دنیای پیرامون، تصمیمات آگاهانه و صحیحی بگیرد. هم مشاهده‌ی دقیق و هم تصمیم‌گیری بهتر از فواید تفکّر نقّادانه است. از طرف دیگر، فرد برای استقلال خود لازم است از اشتباهاتش درس بگیرد و آن‌ها را اصلاح کند. فرایند بررسی اشتباهات و تجزیه و تحلیل این موقعیت نیز نیازمند تفکّر نقّادانه است.

• دامنه عام بودنِ تفکّر نقّادانه: کاربرد تفکّر نقّادانه محدود به زمینه‌های خاصی نیست. تفکّر نقّادانه مهارتی نیست که صرفاً برای تحصیل و دانشگاه مفید باشد، بلکه مهارتی است که در تمام جنبه‌های زندگی به ما کمک می‌کند؛ از بررسی اخبار تلویزیون گرفته تا حل مشکلات کاری، خانودگی و ارتباطی.

ما به عنوان والدین باید این آگاهی را به فرزندمان بدهیم که برای پذیرفتن هر مطلبی باید دلیل داشته باشد، مسئله را از زوایای مختلف ببیند و از فیلتر مبانی تفکر نقادانه عبور دهد. تفکر نقادانه برای رشد شناختی و مغزی کودک اهمیت زیادی دارد و باعث می‌شود که کودک در مورد مسائل مختلف ایده‌های خلاقانه‌ای ارائه دهد. زمانی که کودک رشد می‌کند و به مرحله‌ی نوجوانی می‌رسد، مهارت‌های تفکّر نقّادانه به او کمک می‌کند تا بتواند مستقل از والدینِ خود بیاندیشد، قضاوت کند و تصمیم بگیرد.

همکاران ما در مجموعه بومرنگ با پشتوانه‌ی علمی قوی و به کمک دانش مغز و یادگیری، فرصت‌هایی را برای پرورش این مهارت‌های ضروری برای کودکان فراهم می‌کنند. برای مشاهده دوره‌ها اینجا کلیک کنید.